Zgodnie z art. 103c Ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy, społeczni obserwatorzy to przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego, którzy są zainteresowani obserwowaniem wyborów jako procesu. Zachowują przy tym pełną bezstronność i nie chcą mieć powiązań z żadnym podmiotem biorącym udział w wyborach (komitetami wyborczymi), pozostając w pełni niezależni. To w sposób zasadniczy różni obserwatorów społecznych od mężów zaufania.

Kto wyznacza obserwatorów społecznych?

Obserwatora społecznego wyznaczają zarejestrowane w Rzeczypospolitej Polskiej stowarzyszenia lub fundacje, do których celów statutowych należą: troska o demokrację, prawa obywatelskie, rozwój społeczeństwa obywatelskiego.

W statucie stowarzyszenia/fundacji powinien znaleźć się co najmniej jeden z takich celów, natomiast nie jest istotne, w jaki sposób zostanie on sformułowany.

Stowarzyszenie i fundacja ma prawo wyznaczyć po jednym obserwatorze społecznym do komisji wyborczych. Fundacje i stowarzyszenia mogą delegować jednego obserwatora, który będzie obecny w lokalu wyborczym w danym momencie. Obserwatorów może być więcej, ale nigdy nie mogą przebywać razem w tym samym czasie w lokalu wyborczym, można więc zorganizować grupę obserwatorów, którzy będą pełnili dyżury w danym lokalu.  Najistotniejsze dla pracy obserwatora społecznego jest takie zorganizowanie jego pracy przez koordynatorów, aby obserwacja była ciągła, a przerwy w obserwacji jak najkrótsze.

Organ uprawniony do reprezentowania stowarzyszenia/fundacji wydaje obserwatorowi społecznemu zaświadczenie, którego wzór określa załącznik do uchwały Państwowej Komisji Wyborczej.

Obserwatorowi społecznemu wyznaczonemu do obwodowej komisji wyborczej w obwodzie głosowania utworzonym za granicą zaświadczenie może być przekazane, najpóźniej w dniu wyborów, telefaksem lub w formie elektronicznej za pośrednictwem konsula.

Obserwator społeczny przed przystąpieniem do swoich czynności przedstawia przewodniczącemu komisji:

• dokument tożsamości;
• zaświadczenie.

Uprawnienie do obserwowania wyborów przez obserwatorów społecznych będzie weryfikowane na podstawie wspomnianego zaświadczenia, a w szczególności znajdującego się na nim numeru, pod którym dane stowarzyszenie lub dana fundacja zostały wpisane do Krajowego Rejestru Sądowego.

Przewodniczący komisji informuje obserwatora społecznego o przysługujących mu prawach i wskazuje miejsce w lokalu komisji, z którego będzie mógł obserwować przebieg czynności wykonywanych przez komisję.

Obserwator społeczny może pełnić tę funkcję także poza miejscem swojego stałego zameldowania (czy ujęcia w rejestrze wyborców).

Można wyróżnić obserwację stacjonarną i „lotną”:

• obserwacja stacjonarna – jeden obserwator przebywa ciągle w tym samym lokalu wyborczym od początku do końca dni wyborów;
• obserwacja „lotna” – obserwator zmienia się w ciągu dnia w lokalu wyborczym, może być kilka godzin w każdym z lokali wyborczych.

Kto może zostać obserwatorem społecznym?

Do obserwatorów społecznych stosuje się odpowiednio przepisy o mężach zaufania, więc mają oni co do zasady te same uprawnienia co mężowie zaufania, jednak z pewnymi wyjątkami. Nie mogą oni bowiem: wnosić uwag do protokołu; być obecni przy przewożeniu i przekazywaniu protokołu do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia.

Obserwator społeczny musi mieć czynne prawo wyborcze do Sejmu. Czynne prawo wyborcze przysługuje osobom, które najpóźniej w dniu wyborów ukończyły 18 lat, a prawo wyborcze nie zostało im odebrane poprzez prawomocny wyrok sądu lub Trybunału Stanu, a także – co istotne – nie są ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu.

Pełniąc funkcję obserwatora społecznego, nie można jednocześnie:

• kandydować w danych wyborach;
• być komisarzem wyborczym;
• być pełnomocnikiem wyborczym;
• być pełnomocnikiem finansowym;
• być urzędnikiem wyborczym;
• być członkiem komisji wyborczej.

Podczas obecności w lokalu wyborczym obserwatorzy społeczni zobowiązani są do noszenia identyfikatorów. Mogą one zawierać wyłącznie: imię (imiona), nazwisko, funkcję („obserwator społeczny”), nazwę stowarzyszenia/fundacji wyznaczających obserwatora społecznego.

Identyfikatory nie mogą zawierać żadnych elementów kampanii wyborczej. Identyfikatory dla obserwatorów społecznych zapewniają stowarzyszenie/fundacja.

Obserwator społeczny ma prawo być obecny podczas wszystkich czynności komisji, do której został wyznaczony, w szczególności:

• przy przekazywaniu danych z protokołu przez rejonową komisję wyborczą;
• przy przekazywaniu protokołu przez obwodową komisję wyborczą;
• przy sprawdzaniu pod względem arytmetycznej poprawności ustalania wyników głosowania przez pełnomocników, okręgowej komisji wyborczej;
• przy sprawdzaniu prawidłowości ustalenia wyników głosowania i wprowadzania danych do sieci elektronicznego przesyłania danych;
• być obecny w lokalu wyborczym w czasie przygotowania do głosowania, głosowania, ustalania wyników głosowania i sporządzania protokołu.

Obserwator społeczny nie może:

• wykonywać żadnych czynności członka komisji;
• pomagać członkom komisji lub instruować ich;
• prowadzić jakiejkolwiek agitacji politycznej w lokalu wyborczym;
• pomagać wyborcom w głosowaniu ani udzielać im wyjaśnień;
• udzielać pomocy w głosowaniu wyborcy niepełnosprawnemu, nawet na jego prośbę (art. 53 Kodeksu wyborczego);
• pełnić funkcji pełnomocnika do głosowania (art. 55 Kodeksu wyborczego);
• liczyć ani przeglądać kart do głosowania przed rozpoczęciem głosowania, w trakcie głosowania i po jego zakończeniu, tj. nie może mieć żadnego kontaktu fizycznego z kartami do głosowania – nie może dotykać kart w żadnym momencie.
• przeglądać spisu wyborców;
• wnosić uwag do protokołu;
• być obecny przy przewożeniu i przekazywaniu protokołu do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia;
• utrudniać pracy komisji;
• zakłócać powagi głosowania;
• naruszać tajności głosowania; obserwator społeczny nie może wchodzić do pomieszczenia za zasłoną zapewniającego tajność głosowania, gdy w pomieszczeniu tym znajduje się wyborca, nawet jeśli wyraził on na to zgodę lub poprosił o to obserwatora społecznego;
• upowszechniać nagrania z rejestracji czynności obwodowej komisji wyborczej.

Przewodniczący komisji może wydać polecenie o charakterze porządkowym, w przypadku gdy działanie obserwatora społecznego wykracza poza jego uprawnienia, utrudnia pracę komisji, zakłóca powagę głosowania lub narusza tajność. Fakt ten należy odnotować w protokole głosowania.

Instrukcje i wskazówki dla obserwatorów społecznych

Od podjęcia przez obwodową komisję wyborczą czynności przed rozpoczęciem głosowania do podpisania protokołu głosowania, czynności obwodowej komisji wyborczej na obszarze kraju mogą być rejestrowane przez obserwatorów społecznych z wykorzystaniem własnych urządzeń rejestrujących. Przepisy Kodeksu wyborczego przewidują wyłącznie rejestrację prac komisji obwodowych (bez transmisji).

Powyższe odbywa się na zasadzie dobrowolności („może” rejestrować, co nie oznacza, że jest zobowiązany), a ponadto z wykorzystaniem własnych urządzeń rejestrujących, a więc na sprzęcie prywatnym.

W przeciwieństwie do mężów zaufania obserwator społeczny nie otrzymuje diety ani nie przysługuje mu zwolnienie od pracy.

Obserwator społeczny powinien:

1. pojawić się w lokalu wyborczym przed otwarciem (lokale często zaczynają pracę przed godziną 6.00);
2. sprawdzić, czy:
   • w lokalu wyborczym zapewniono miejsce do oddania głosu tajnie, bez dostępu osób trzecich do głosujących;
   • członkowie komisji przeliczyli i dokładnie opieczętowali karty do głosowania;
   • urna stoi w widocznym miejscu i prawidłowo została opieczętowana i oplombowana;
   • wyborcy podpisują się na arkuszu wyborczym i otrzymują prawidłową liczbę kart do głosowania;
   • listę i arkusze wyborcze sprawdza osoba uprawniona;
   • lokal jest prawidłowo oznaczony, nie ma w nim żadnych przejawów łamania praw wyborczych (agitacja);
   • każdy z głosujących wrzuca złożoną kartę do głosowania do urny;
   • wszystkie karty do głosowania są prawidłowo przechowywane;
   • wszyscy członkowie liczą głosy razem, czy nie tworzą się podgrupy do liczenia głosów;
   • podczas liczenia głosów członkowie nie posiadają przyborów służących do zmiany na karcie do głosowania;
3. raportować na bieżąco każdą zauważoną nieprawidłowość swojemu koordynatorowi;
4. wszelkie nieprawidłowości i spostrzeżenia zasygnalizować poprzez zadanie pytania przewodniczącemu komisji w stylu: „Czy członkowie komisji postępują przy… zgodnie z przepisami?” (nie powinien pouczać komisji);
5. w przypadku nieprawidłowości zawiadomić policję lub złożyć protest wyborczy.

Działalność obserwatorów społecznych może przyczynić się do poprawy jakości procesu wyborczego oraz jego usprawnienia. Należy pamiętać, że przy wszystkich czynnościach obserwator nie może zdradzać swoich preferencji wyborczych.